Canllawiau

Codi pryder gyda’r Comisiwn Elusennau (CC47)

Diweddarwyd 9 Mehefin 2025

Yn berthnasol i Gymru a Loegr

• Publication for Northern Ireland
• Publication for Scotland

1. Pwy ydyn ni

Ni yw rheolydd elusennau yng Nghymru a Lloegr ac rydym yn cynnal y gofrestr elusennau. Mae ychydig dros 170,000 o elusennau ar y gofrestr, ac yn y flwyddyn ariannol 2024-25 fe wnaethom reoleiddio £101 biliwn o incwm elusennau a £100 biliwn o wariant elusennau ^{[footnote 1]}.

Rydym yn adran annibynnol, anweinidogol o’r llywodraeth sy’n atebol i’r Senedd. Ein nod yw bod yn Gomisiwn arbenigol sy’n deg, yn gytbwys ac yn annibynnol.

Rydym yn blaenoriaethu ein gwaith i’n helpu i wneud y defnydd gorau o’n hadnoddau a sicrhau rheoleiddio cymesur o sector a arweinir gan wirfoddolwyr. Rydym yn blaenoriaethu delio â phryderon a allai achosi’r effaith neu’r niwed mwyaf i elusennau ac ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd mewn elusennau.

Fel corff cyhoeddus, rhaid i ni hefyd ystyried yr arferion rheoleiddio gorau a nifer o ddyletswyddau cyfraith gyhoeddus a statudol ehangach.

2. Beth rydym yn ei wneud

Ein hamcan (a nodir yn y gyfraith) yw gwneud yn siŵr bod elusennau yn atebol, yn cael eu rhedeg yn dda ac yn bodloni eu rhwymedigaethau cyfreithiol, fel y gall y cyhoedd fod yn hyderus ynghylch rhoi eu cefnogaeth i elusennau.

Rydym yn gwneud hyn drwy:

• cofrestru elusennau a sicrhau bod y wybodaeth ar y gofrestr elusennau yn gyfredol ac yn gywir. Rydym hefyd yn dileu elusennau nad ydynt yn bodoli mwyach neu nad ydynt yn gweithredu
• amlygu’r elusennau hynny ar y gofrestr nad ydynt yn bodloni eu gofynion adrodd blynyddol
• cyhoeddi canllaw i ymddiriedolwyr ar ein gwefan
• rhoi cyngor, arweiniad a chynlluniau gweithredu i ymddiriedolwyr
• rhoi caniatâd i ymddiriedolwyr wneud rhywbeth nad oes ganddynt y pŵer i’w wneud. Er enghraifft, rhoi caniatâd i ymddiriedolwyr sydd ei angen i werthu tir elusen
• ymchwilio a/neu fonitro elusennau lle rydym wedi nodi neu ymchwilio i bryderon
• defnyddio ein pwerau cyfreithiol i gasglu gwybodaeth, cynnal ymholiadau, diogelu eiddo’r elusen a chymryd camau i fynd i’r afael â chamwedd a niwed – gan gynnwys diarddel ymddiriedolwyr neu roi rhybudd swyddogol
• mewn rhai amgylchiadau adennill arian sydd wedi’i gamddefnyddio neu wedi’i golli i elusen oherwydd nad yw’r ymddiriedolwyr wedi cydymffurfio â’u dyletswyddau cyfreithiol
• rhoi rhybuddion i elusennau am risgiau arbennig a’r hyn y gallant ei wneud mewn ymateb
• cyhoeddi adroddiadau ar ymholiadau neu achosion eraill

I’n helpu i reoleiddio’r sector elusennol yn effeithiol yng Nghymru a Lloegr rydym yn gweithio gydag asiantaethau eraill, rheoleiddwyr ac adrannau’r llywodraeth.

3. Pryderon y dylech eu codi gyda’r Comisiwn

Os oes gennych bryder, darllenwch y rhestr hon i wirio a ddylech ei godi gyda ni. Dylech hefyd wirio a yw eich pryder nid i’r Comisiwn. Mae rhai pryderon yn ymwneud â sefydliadau eraill.

Dylech bob amser godi pryderon am unrhyw un o’r canlynol gyda ni:

• elusen nad yw’n dilyn y gyfraith, sy’n niweidio’n sylweddol ei henw da ac ymddiriedaeth y cyhoedd mewn elusennau yn gyffredinol
• niwed difrifol i’r bobl y mae’r elusen yn eu helpu neu bobl eraill sy’n dod i gysylltiad â’r elusen trwy ei gwaith
• elusennau yn cael eu defnyddio ar gyfer mantais breifat sylweddol
• elusen a sefydlwyd at ddibenion anghyfreithlon neu amhriodol, er enghraifft i osgoi talu treth
• elusen sy’n colli symiau sylweddol o arian
• elusen sy’n colli asedau sylweddol, er enghraifft tir neu adeiladau
• gweithgaredd troseddol, anghyfreithlon neu derfysgol

Dylech hefyd adrodd i’r heddlu am honiadau o weithgarwch troseddol a phryderon ynghylch trethiant i CThEF. Ein rôl yn y mathau hyn o achosion yw ystyried a fu camymddwyn neu gamreoli yng ngweinyddiad yr elusen. Efallai y bydd angen i ni hefyd ddefnyddio ein pwerau i ddiogelu eiddo elusen.

Os oes gennych bryder sy’n bodloni’r meini prawf uchod, darllenwch sut i ddweud wrthym.

Os ydych chi’n gweithio neu’n gwirfoddoli i elusen gallwch chwythu’r chwiban am ddrwgweithredu difrifol yn eich elusen i ni.

4. Yr hyn nad ydym yn ei wneud

Gwiriwch ai’r Comisiwn yw’r sefydliad cywir ar gyfer eich pryder.

Mae amrywiaeth eang o bethau y gallwn eu gwneud fel rheoleiddiwr, ond mae cyfyngiadau i’n rôl:

• ni allwn erlyn, er y gallwn ofyn i eraill erlyn troseddau
• fel arfer ni allwn ddweud wrth ymddiriedolwyr pa benderfyniadau i’w gwneud, ac ni allwn wrthdroi penderfyniadau ymddiriedolwyr os ydynt yn gyfreithlon, hyd yn oed os yw’r penderfyniadau hyn yn amhoblogaidd. Fel arfer bydd gan ymddiriedolwyr amrywiaeth o opsiynau ac nid mater i ni yw gwerthuso manteision ac anfanteision yr opsiynau hynny
• ni allwn benderfynu pwy yw ymddiriedolwyr elusen
• nid ydym yn gweithredu fel gwasanaeth cwynion sy’n edrych ar bob cwyn ar ran achwynwyr
• nid ni yw’r prif reoleiddiwr ar godi arian – mae’r Rheoleiddiwr Codi Arian yn rheoleiddio pob math o godi arian gan elusennau yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon
• lle mae diogelu yn y cwestiwn:
  • nid ydym yn ymchwilio i honiadau unigol o gam-drin, yn penderfynu a yw unrhyw honiadau yn wir nac yn dwyn erlyniadau diogelu
  • rydym yn canolbwyntio ar y camau y mae ymddiriedolwyr wedi’u cymryd, megis a ydynt wedi sicrhau bod gan yr elusen y polisïau a’r gweithdrefnau diogelu cywir yn eu lle

Os oes gennych bryder diogelu sy’n ymwneud ag ymddygiad troseddol dylech roi gwybod i’r heddlu. Dilynwch ein harweiniad ar adrodd i’r heddlu. Mae yna sefydliadau eraill efallai y bydd angen i chi adrodd iddynt, er enghraifft y gwasanaethau cymdeithasol lleol.

Darganfyddwch sut i adrodd am diogelu bryderon.

Yn ymarferol, mae hyn yn golygu na fyddwn fel arfer yn bwrw ymlaen â’r mathau canlynol o bryderon:

• os ydych yn anghytuno â phenderfyniadau a wnaed gan yr ymddiriedolwyr a’u bod wedi gwneud y penderfyniadau hynny o fewn y gyfraith a darpariaethau dogfen lywodraethol yr elusen
• achosion o wasanaeth gwael gan elusen
• anghytundeb ynghylch telerau neu gyflenwi contract, neu ynghylch materion cyflogaeth
• datrys anghytundebau neu anghydfodau mewnol lle mae ymddiriedolwyr a benodwyd yn briodol yn eu swyddi sy’n gweithredu o fewn y gyfraith (cyfrifoldeb yr ymddiriedolwyr yw datrys y materion hyn)
• lle nad yw’r mater yn peri risg difrifol i’r elusen, ei hasedau neu ei buddiolwyr

Er enghraifft, dylai CCB elusen fod wedi ei gynnal ym mis Hydref ond cafodd ei ohirio am fis. Mae’r oedi oherwydd salwch ymddiriedolwyr ac nid oes unrhyw bryderon eraill am y CCB na phenderfyniadau a wnaed yn y cyfarfod. Er nad yw hyn yn bodloni’r gofynion a nodir yn nogfen lywodraethol yr elusen, nid yw wedi achosi unrhyw broblemau i’r elusen neu ei buddiolwyr.

• lle mai rheoleiddiwr arall yw’r mater
• lle mae achos cyfreithiol yn cael ei ddwyn yn erbyn elusen

Os oes gennych bryder am faterion fel y rhain, dylech eu codi gydag ymddiriedolwyr yr elusen. Mae hyn yn rhoi cyfle iddynt egluro neu unioni pethau os oes rhywbeth wedi mynd o’i le. Yr ymddiriedolwyr yw’r bobl sy’n arwain yr elusen ac yn penderfynu sut y caiff ei rhedeg. Gellir cyfeirio atynt gan dermau gwahanol. Rhai enghreifftiau yw:

• aelodau’r pwyllgor rheoli
• cyfarwyddwyr
• llywodraethwyr
• ymddiriedolwyr rheoli

Mae yna sefydliadau eraill a all hefyd helpu gyda’r mathau hyn o bryderon.

5. Sut rydym yn blaenoriaethu ein gwaith

Rydym yn canolbwyntio ar ddelio â phryderon a allai achosi’r effaith neu’r niwed mwyaf i elusennau ac ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd mewn elusennau.

Er mwyn helpu i wneud yr asesiad hwn, byddwn yn edrych ar sut mae’r ymddiriedolwyr wedi ymateb i’r pryderon. Er enghraifft:

• a yw’r ymddiriedolwyr wedi cyflawni eu dyletswyddau cyfreithiol i weithredu’n onest ac yn rhesymol, ac er lles gorau’r elusen yn unig
• pa gamau y mae ymddiriedolwyr wedi’u cymryd neu’n bwriadu eu cymryd i ddelio â’r mater, gan gynnwys a ydynt wedi blaenoriaethu anghenion buddiolwyr yr elusen yn gyffredinol

Bydd y camau rheoleiddio a gymerwn yn gymesur â pha mor ddifrifol yw’r effaith neu’r niwed. Er enghraifft, gallwn roi cyngor ac arweiniad i’r ymddiriedolwyr neu gynllun gweithredu fel cam cyntaf a monitro cynnydd yr elusen.

Os na fydd y camau hyn yn datrys y mater, neu mewn achosion lle ceir yr effaith neu’r niwed mwyaf difrifol, gallwn ddefnyddio ein pwerau diogelu. Er enghraifft, ein pwerau i rewi cyfrifon banc, penodi rheolwyr interim i elusen neu ddiarddel ymddiriedolwyr.

Ni allwn fynd â phob pryder am elusen ymlaen. Os byddwn yn asesu y bydd pryder yn debygol o gael effaith isel ar elusen, ni fyddwn yn bwrw ymlaen ag ef, ond byddwn yn dal i gadw cofnod ohono.

Byddwn yn dweud wrthych os byddwn yn mynd i’r afael â’ch pryder. Os byddwch yn gofyn i ni wneud hynny, byddwn yn rhoi gwybod i chi am y canlyniad pan fyddwn wedi gorffen yr achos. Mae achosion yn amrywio, a gall rhai gymryd amser hir i’w cwblhau, felly efallai na fyddwch yn clywed gennym am beth amser. Ni allwn ddarparu diweddariadau ar ein gwaith yn ystod achos oherwydd gallai datgelu manylion ragfarnu’r elusen neu ei gwneud yn anos i ni weithredu.

6. Sut y gallwch chi fynegi pryder am elusen gyda ni

Yn gyntaf, gwiriwch fod eich pryder yn bodloni’r meini prawf a nodir uchod ac nad yw ar gyfer mudiad arall.

Gallwch fynegi eich pryder trwy lenwi’r ffurflen hon a thrwy ddarparu’r wybodaeth ganlynol.

• eich pryder a pham ei fod yn fater difrifol
• a ydych wedi cysylltu â’r elusen a’r canlyniad. Os nad ydych, dywedwch wrthym pam nad ydych wedi gwneud hynny
• a ydych wedi codi’r materion o’r blaen gyda’r Comisiwn Elusennau neu sefydliad neu reoleiddiwr arall, a’r canlyniad
• a oes unrhyw achosion cyfreithiol.

Ceisiwch beidio â rhoi data personol i ni amdanoch chi neu bobl eraill. Dylech eu cynnwys dim ond os yw’n hanfodol i adrodd am eich pryder. Er enghraifft, dywedwch ‘mae unigolyn wedi dwyn o’r elusen’ yn lle ‘Mae Joe Bloggs wedi dwyn o’r elusen’. Peidiwch ag anfon unrhyw ddata personol sensitif, megis cofnodion meddygol.

Mae’n bwysig darparu tystiolaeth berthnasol i gefnogi’ch pryder.

Gallwch lanlwytho dogfennau tystiolaeth PDF yn y ffurflen (hyd at 10MB). Os oes gennych dystiolaeth na allwch ei hanfon fel PDF, esboniwch pa dystiolaeth sydd gennych ac ym mha fformat.

Bydd eich tystiolaeth yn dibynnu ar natur eich pryderon. Mae enghreifftiau o dystiolaeth yn cynnwys (ond heb eu cyfyngu i):

• copïau o wybodaeth ariannol berthnasol megis cyfriflenni banc neu gerdyn credyd, neu sieciau gwag wedi’u llofnodi ymlaen llaw
• copïau o ddogfennau, polisïau neu weithdrefnau perthnasol
• cwynion mewnol neu adroddiadau gan asiantaethau eraill
• copïau o unrhyw gyngor cyfreithiol neu broffesiynol
• adroddiadau yn y cyfryngau sy’n effeithio ar enw’r elusen

Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau na chaiff eich hunaniaeth ei datgelu heb eich caniatâd. Fodd bynnag, gall yr honiadau neu’r dystiolaeth ddangos pwy sydd wedi’u codi ac, mewn rhai achosion, efallai y bydd yn ofynnol i ni rannu gwybodaeth yn ôl y gyfraith.

6.1 Ffyrdd eraill o rannu pryderon

Os ydych yn ymddiriedolwr elusen, efallai y bydd angen i chi adrodd eich pryder i ni fel digwyddiad difrifol. Am ragor o wybodaeth darllenwch digwyddiadau difrifol a sut i roi gwybod amdanynt.

Os ydych yn gweithio neu’n gwirfoddoli i elusen gallwch chwythu’r chwiban am ddrwgweithredu difrifol yn eich elusen i ni. Darganfyddwch sut i adrodd am gamwedd fel gweithiwr neu wirfoddolwr, gan gynnwys pa fath o broblemau y gallwch ddweud wrthym amdanynt.

Mae dyletswydd gyfreithiol ar archwilwyr ac archwilwyr annibynnol cyfrifon elusennau i adrodd am faterion penodol i ni. Gelwir y rhain yn faterion o bwys materol. Darllenwch am adrodd materion o arwyddocâd perthnasol.

7. Sefydliadau eraill a all helpu

Os yw pryder yn ymwneud â gweithgaredd troseddol gwirioneddol neu honedig yna mae’n rhaid i chi adrodd amdano i’r heddlu ac asiantaethau perthnasol eraill. Efallai y bydd angen i chi hefyd adrodd y pryder i ni fel digwyddiad difrifol. Am ragor o wybodaeth darllenwch digwyddiadau difrifol a sut i roi gwybod amdanynt.

Darllenwch y rhestr hon am fathau eraill o bryderon.

Hysbysebu

Cysylltwch â’r Awdurdod Safonau Hysbysebu i gwyno am:

• ymgyrch hysbysebu y credwch sy’n sarhaus, yn dwyllodrus neu’n anghywir
• faint o e-byst neu bost a gewch gan elusen

Cwmnïau Buddiannau Cymunedol (CICs)

Nid yw CBC yn elusennau. Os oes gennych bryder am CBC dylech gysylltu â’r Rheoleiddiwr CBC.

Anghydfodau cyflogaeth

Cysylltwch ag Acas am:

• cyngor diduedd ar hawliau yn y gweithle, rheolau ac arfer gorau
• cymorth gydag anghydfodau cyflogaeth

Elusennau eithriedig

Mae gan rai mathau o elusennau, er enghraifft ysgolion academi, darparwyr cofrestredig tai cymdeithasol a rhai prifysgolion reoleiddiwr gwahanol (a elwir yn brif reoleiddiwr) sydd â’r prif gyfrifoldeb am eu rheoleiddio. Dylech gysylltu â’r prif reoleiddiwr yn gyntaf os oes gennych ymholiad neu bryder am y mathau hyn o elusennau. Darllenwch am elusennau sydd wedi’u hesgusodi a’u prif reoleiddwyr.

Twyll

Adrodd am dwyll a amheuir a thwyll gwirioneddol gan ddefnyddio’r gwasanaeth adrodd ar-lein Action Fraud neu ffoniwch 0300 123 2040

Codi Arian

Cysylltwch â’r Rheoleiddiwr Codi Ariani gwyno am:

• y ffordd y gofynnwyd i chi neu rywun rydych yn ei adnabod am roddion
• sut mae codwyr arian wedi ymddwyn

Gallwch newid pa mor aml rydych chi’n cael e-byst, galwadau ffôn, negeseuon testun neu bost gan elusen gan ddefnyddio’r Fundraising Preference Service.

Data personol

Adroddwch gwynion am y defnydd o ddata personol gan elusen i Swyddfa’r Comisiynydd Gwybodaeth. Os yw eich cwyn yn ymwneud â thorri rheolau data difrifol neu golli gwybodaeth bersonol gan elusen, dylech hefyd adrodd i ni fel digwyddiad difrifol.

Diogelu

Darganfyddwch sut i roi gwybod am bryderon diogelu.

Treth

Dylech adrodd am bryderon ynghylch trethiant i HMRC.

Gweithgarwch terfysgol

Os oes gennych wybodaeth am weithgarwch terfysgol posibl sy’n gysylltiedig ag elusen dylech roi gwybod i’r Llinell Gymorth Gwrthderfysgaeth ar 0800 789 321.

1. Ym mis Mawrth 2025. Gweler y trosolwg sector am y ffigurau cyfredol. ↩